Tarix

O‘zbekistonda mashhur tarixchi va o‘lkashunos olim Boris Anatolyevich Golender Toshkent mineral suvining shifobaxsh xususiyatlari haqida bir qancha tarixiy faktlarni keltiradi, ular Toshkent shahrining 2000-yildan ortiq tarixida o‘ziga xos tarzda aks etgan.

Suv haqidagi eng qadimgi eslatmalardan birini biz buyuk jahongir Iskandar Zulqarnay (Aleksandr Makedonskiy) haqidagi solnomada, uning Markaziy Osiyoga yurishi paytida uchratamiz. Makedoniyalik yilnomachilar miloddan avvalgi 329-yilda Baqtriya tog‘ etaklarida shohning oshqozonidan zaharlanganini o‘z yozuvlarida qayd etganlar. U shu darajada kasal ediki, ot ustida o‘tirishga majoli yetmasdi, shuning uchun jang harakatlarini yotib boshqarardi. Shunday qilib, Aleksandr Yaksart (Sirdaryo) daryosi bo‘yida, Toshkentdan 70 km uzoqlikda joylashgan hozirgi Chinoz shahri yaqinidagi kechuvda bo‘lib o‘tgan kichik jangga qo‘mondonlik qilgan. Sarkardaning solnomachilari o‘sha yerlarda, hozirgi Toshkent hududida yer ostidan chiqayotgan issiq suv manbasini topganliklarini yozadilar. Iskandar o‘zining ikki shoxli dubulg‘asi bilan bu suvdan to‘yib-to‘yib ichdi-da, mulozimlarini mehmon qila boshladi. Bu suv sarkardaning xastalikdan qutulishiga yordam berdi. Makedoniyaliklar bu buloqqa "Boqiy hayot bulog‘i" deb nom berishgan.

Afsonada aytilishicha, sohibqiron dubulg‘asidagi suv tomchilari yerga tomgan joylarda odamlar "Iskandar savrlari" deb nomlangan daraxtlar xiyobonini ekishgan. Bu daraxtlar tog‘ archasiga qarindosh bo‘lib, ming yillar davomida yashashi mumkin. Bu yerlarda o‘nlab asrlar o‘tib, islom dini kirib kelgan davrlardayoq buyuk sarkardaga sig‘inish saqlanib qolgan. Iskandar Zulqarnayn, ya’ni "Shoxdor Iskandar" nomi bilan atala boshladi, musulmon mifologiyasiga ko‘ra, u Ya’juj va Ma’juj xalqlaridan himoya qiluvchi devor qurgan taqvodor va buyuk podshoh edi. Zulqarnayn ismi Qur’onning o‘n sakkizinchi surasida to‘rt marta zikr qilingan. Ushbu daraxtlar xiyoboni XX asrning 20-yillarida kesib tashlangan. Lekin o‘sha daraxtlardan biri hozir ham bor. Daraxt quridi, lekin u xas-cho‘pga aylanmadi, po‘stloqxo‘rlar yeb qo‘ymadi, u go‘yo toshga aylandi. Daraxt qadimiy maqbaralar majmuasida joylashgan bo‘lib, u yerda islomda hurmatga sazovor bo‘lgan so‘fiy va darvish, naqshbandiya oqimining asoschilaridan biri — Shayx Xovendi at-Tahur (Shayxontohur) dafn etilgan. Maqbara ichida "Saur Iskandari" daraxti bor. U go‘yo maqbara gumbazidan o‘sib chiqqandek edi. Bizning davrimizda Germaniyadan kelgan olimlar taxminan 1370-yilda daraxt qurib qolganini aniqladilar. Ushbu daraxtning tanasi hali ham efir moylarini ajratadi, shuning uchun u bunday holatda saqlanib qolgan. Shuningdek, o‘sha joylarda issiq shifobaxsh buloqlari bo‘lgan langar hovuzlari qazilgan. XX asrning 50-yillari boshlarida suv yer ostidan chiqmay qo‘ygan va keyinchalik hovuzlar ko‘mib yuborilgan.

Shayxontohur maqbaralari majmuasi va Toshkent yer osti suvi bo‘lgan Yer-Zem hovuzlari (o‘sha paytda bu manbalar shunday atalgan) XIV asrning ikkinchi yarmida boshqa bir buyuk sarkarda — Amir Temur buyrug‘i bilan qurilgan. Ma’lumki, 1362-yilda Seistondagi kutilmagan to‘qnashuvda Temur og‘ir yarador bo‘ladi. U qo‘lining ikki barmog‘idan ayrildi va tizza bo‘g‘imi paylari shikastlandi. Shundan so‘ng, keyinchalik buyuk hukmdorga aylangan Amir Temur qolgan umrini bir oyog‘ida oqsoqlanib o‘tkazdi, shundan u Temurlang (cho‘loq Temur) laqabini oldi. Sarkardaning tizzasidagi jarohat uzoq vaqt bitmay, 1365-yilda Toshkent yaqinida bo‘lib o‘tgan "Loy jangi"dan sal oldinroq tuzalib ketadi. Ma’lumki, Temur o‘sha davrlarda Toshkentga tez-tez kelib turgan. Boris Golender hukmdorning oyog‘idagi jarohatning bitishiga Toshkent yer osti suvi sabab bo‘lgan, deb taxmin qiladi. Shuning uchun ham Amir Temur Toshkent suvli buloqlar o‘rnida maqbara va hovuzlar qurdiradi.

1962-yilda O‘zSSR Oziq-ovqat sanoati vazirligi rahbariyatining tashabbusi bilan Toshkent mineral suvini 0,5 l hajmli shisha idishlarga karbonat angidrid gazi qo‘shilgan holda quyish boshlandi. Shishalar metall tiqin bilan berkitilgan. Suvni deyarli har qanday oziq-ovqat do‘konidan sotib olish mumkin edi. Suv toshkentliklar va qo‘shni viloyatlar aholisi orasida juda mashhur bo‘lgan. Keyinchalik Toshkentda gazli mineral suvni "tashkentskaya" deb atay boshlashdi.